Lý thuyết âm nhạc

I. Nh?ng gì ?ã t?o nên âm nh?c?

Âm nh?c bao g?m nh?ng thành ph?n c? b?n có th? th?y ???c thông qua l?ch s? c?a m?i n?n v?n hoá nh? :

Âm s?c (Ph?m ch?t ??c tr?ng v? âm thanh c?a m?t gi?ng hát, nói ho?c m?t nh?c c?)
Cao ?? (Pitch)
C??ng ?? (Noise)
Tr??ng ?? (Duration)
Kho?ng l?ng(Silence)

V?i n?m thành ph?n c? b?n này chúng ta có th? tìm th?y r?t nhi?u các thành ph?n ph? n?a có th? t?n t?i trong các lo?i nh?c này nh?ng không t?n t?i trong các lo?i nh?c khác.Tr?i qua nhi?u th? k?, nh?ng suy ngh? hay h?c thuy?t v? âm nh?c ???c phát tri?n r?t khác nhau ??i v?i m?i n?n v?n hoá khác nhau. Ngày nay, l?ch s? âm nh?c ho?c n?n v?n hoá có th? ??nh ngh?a chung bao g?m âm nh?c ph??ng Tây, âm nh?c ph??ng ?ông, và âm nh?c s? khai. Trong các lo?i nh?c chung này, n?n v?n hoá âm nh?c l?i ???c chia ra thành r?t nhi?u nhánh khác. Ví d?, ??i v?i âm nh?c ph??ng Tây, chúng ta có th? bao g?m c? âm nh?c Tây Âu và M?, trong khi ?ó ??i v?i âm nh?c ph??ng ?ông, chúng ta có r?t nhi?u vùng Tây Á, ?ông Á… Âm nh?c s? khai có th? bao g?m âm nh?c châu Phi và th? dân châu Úc.

Âm thanh c?a âm nh?c ???c t?o ra b?i s? rung ??ng c?a m?t hay nhi?u v?t th?, ví d? nh? cái dây, ?ng s?y, hay m?t tr?ng. Ti?ng rung ??ng c?a môi hay nh?ng rung ??ng c?a loa radio c?ng ???c x?p là nh?ng âm thanh c?a âm nh?c. Trong m?t cây ?àn guitar, dây ?àn guitar s? rung khi có m?t tác ??ng vào nó nh? kéo-th?, trong khi ?ó âm thanh c?a cây kèn trumpet ???c t?o ra b?i các rung ??ng ? môi c?a ngh? s?. M?t rung ??ng nói chung ???c phân bi?t b?i biên ?? và t?n s? c?a nó. T?n s? càng cao thì ?? cao ho?c âm thanh s? càng cao. Âm thanh càng ?m ? thì biên ?? c?a chúng càng l?n. ?? cao (pitch) ???c ??nh ngh?a nh? là ?? cao th?p c?a âm thanh. N?u m?t âm thanh ???c phát ra khi chúng ta ?n m?t trong các phím ? bên trái cùng c?a ?àn piano s? r?t tr?m(kho?ng 30 cps (dao ??ng trong 1 giây)) trong khi ?ó ng??c l?i s? r?t cao (kho?ng 4000 cps) khi chúng ta ?n vào các phím ? phía bên ph?i cùng. Ngày nay, chúng ta có th? nghe r?t nhi?u ?? cao khác nhau, t? nh?ng âm r?t tr?m nh? c?a tuba, bass dây, bass ?i?n t?… ??n các âm r?t cao nh? c?a piccolo(sáo kim, có âm cao h?n sáo th??ng m?t quãng tám), violin, guitar ?i?n t?…?? cao ???c phân chia thành hai thành ph?n chính là giai ?i?u và cách hoà âm. Hai thành ph?n này r?t quan tr?ng ngay c? khi chúng không ???c s? d?ng h?t trong các dòng âm nh?c.

Giai ?i?u có th? xu?t hi?n m?t mình, k?t h?p cùng v?i các giai ?i?u khác(??i âm/ph?c ?i?u) hay k?t h?p v?i hoà âm. Giai ?i?u có th? ch?a nh?ng ?o?n l??t, ?o?n cách quãng, hay nói chung ??n gi?n là các n?t nh?c k? ti?p nhau. M?t giai ?i?u là s? k?t h?p sinh ??ng gi?a âm thanh và c?m xúc. M?t s? giai ?i?u có th? r?t gai góc, ?n ào nh?ng m?t s? khác có th? r?t bình d?, êm ?. H?u h?t các giai ?i?u ph? bi?n ??u ??n gi?n và d? hát, trong khi m?t s? giai ?i?u mang tính ngh? thu?t h?n l?i khá ph?c t?p. (T?t nhiên, nói chung thì m?i ng??i ??u c?m nh?n m?t cách khác nhau, “??n gi?n” và “ph?c t?p” ch? mang tính t??ng ??i).

M?t ??nh ngh?a ??n gi?n v? hoà âm là “âm thanh c?a hai hay nhi?u n?t ? cùng m?t th?i ?i?m”. Khái ni?m h?p âm và vòng hoà âm là nh?ng khía c?nh quan tr?ng c?n nh?c ??n khi nói t?i hoà âm. M?t h?p âm là âm thanh c?a 3 hay nhi?u n?t nh?c ? cùng m?t th?i ?i?m. Các h?p âm c? b?n th??ng bao g?m 3 n?t (???c g?i là triad), 4 n?t (h?p âm 7), 5 n?t (h?p âm 9), 6 n?t (h?p âm 11), và 7 n?t (h?p âm 13).

Thông th??ng các hoà âm ??n gi?n (th??ng bao g?m các lo?i nh?c ph? thông nh? rock, country hay folk), ch?a các h?p âm 3, trong khi m?t s? hoà âm ph?c t?p h?n (nh?c c? ?i?n và jazz) s? d?ng t?t c? các lo?i h?p âm k? trên. M?t ví d? v? các bài hát s? d?ng h?p âm ??n gi?n là bài “Maybelline” c?a Chuck Berry (Có ví d? kèm theo) trong khi ?ó có th? có m?t ví d? ph?c t?p h?n khi xem xét bài “Orinthology” c?a Charlie Parrker (Có ví d? kèm theo). C?n ph?i ghi nh? l?i m?t l?n n?a là không có m?t ??nh ngh?a tuy?t ??i v? s? ??n gi?n hay ph?c t?p c?a âm nh?c. M?t s? các bài nh?c ??n gi?n không bao gi? khi?n ng??i ta mu?n r?i b? chúng trong khi ?ó m?t s? các bài ph?c t?p khi?n ng??i ta ch? mu?n v?t chúng ?i ngay l?p t?c. H?p âm có th? ???c phân chia thành hai lo?i là h?p âm tr??ng và h?p âm th?. M?t s? nhà so?n nh?c ??n gi?n coi h?p âm tr??ng ??i di?n cho nh?ng nét nh?c t??i sáng, vui v? trong khi h?p âm th? dành cho nh?ng nét nh?c u ám, ?m ??m và t?i t?m h?n. Hoà âm c?a dòng nh?c ph??ng Tây ???c th?a h??ng ch? y?u d?a trên hai lo?i h?p âm này và h? th?ng hoà âm c?a h? ???c coi là h? th?ng khoá tr??ng-th? (Major-Minor tonality – h? th?ng này ?ã ???c phát tri?n khá ??y ?? r?t s?m t? nh?ng n?m ??u th? k? XVIII).

H?p âm có th? ???c coi nh? là nh?ng t? trong m?t câu nh?c. Các câu nh?c s? bao g?m r?t nhi?u t? và nh?c s? có th? t? do ch?n t? ng? trong v?n t? c?a mình cho b?n nh?c c?a h?. M?t thành ph?n chính khác c?a âm nh?c là Âm s?c (Timbre)- màu s?c c?a các tone nh?c. M?i m?t nh?c c? âm nh?c s? t?o ra m?t âm s?c khác nhau mà ng??i nghe có th? nh?n ra ngay ?âu là m?t n?t C c?a kèn trumpet, ?âu là c?a ?àn guitar. Tai c?a chúng ta c?m th?y s? khác bi?t gi?a kèn trumpet và ?àn guitar c?ng nh? m?t c?a chúng ta phân bi?t gi?a m?u xanh và ??(tr? khi b?n mù m?u). C?ng nh? vi?c pha tr?n các m?u s?c khác nhau, âm s?c c?ng có th? ???c tr?n l?n vào nhau. Khi b?n nghe trumpet và trombone hoà l?n vào nhau b?n s? r?t khó phân bi?t ?âu là trumpet và ?âu là trombone.

Tính ?a d?ng trong vi?c hoà l?n âm s?c khác nhau là không có gi?i h?n và ch?c h?n b?n c?ng nh? tôi ?ã không ít l?n ph?i ng?c nhiên ??n thán ph?c tr??c nh?ng cách ph?i h?p nh?c c? này. V?y thì âm s?c c?a âm thanh có ?nh h??ng t?i tai c?a chúng ta nh? th? nào? Nh? ?ã nói ? trên, m?i nh?c c?(k? c? gi?ng nói) ??u t?o ra m?t âm s?c riêng bi?t, các âm s?c này ???c t?o b?i các âm thanh nguyên b?n ??ng b?, m?i âm thanh này ???c g?i là m?t âm b?i(overtone). Âm th?p nh?t và n?i tr?i nh?t ???c g?i là âm c? b?n và ?ây chính là âm thanh mà tai ta nh?n bi?t ???c rõ nét. Ngoài các âm c? b?n này ra còn m?t s? âm ph? chúng ta không th? phân bi?t ???c m?t cách rõ ràng nh?ng c?ng r?t quan tr?ng khi phân bi?t các lo?i nh?c c? t??ng ??i gi?ng nhau. T?t c? nh?ng âm thanh r?c r?i nói trên ???c h?p nh?t vào m?t t? âm s?c. M?t ng??i ??u b?p có th? làm m?t món m? gà khác h?n ng??i ??u b?p ? c?a hàng khác, và v?i cùng m?t nét nh?c, nh?c s? có th? t? do bi?n ??i âm s?c ?? chúng ta có th? th??ng th?c tho? thích cái tai c?a mình.

M?t thành ph?n khác ?ã ???c nói t?i là C??ng ??. ??n gi?n nh? tên c?a nó ?ây là ?? ?n ào nh? các b?n nh?c Heavy Metal trong khi m?t s? lo?i nh?c khác l?i khá t?nh l?ng. Tuy v?y, các lo?i nh?c ??u s? d?ng ?? ?n m?t cách r?t bi?n thiên trong b?n nh?c c?a mình. Trong âm nh?c ph??ng Tây có m?t s? thu?t ng? dùng ?? ch? ?? ?n này . Mezzo-piano (trung bình th?p), mezzo-forte (trung bình cao), pianissimo (r?t th?p), fortissimo (r?t cao) là m?t s? t? dùng ?? ch? ?? ?n. N?u m?t giai ?i?u ???c b?t ??u t? nh? nhàng và sau ?ó là khá ?m m? chúng ta s? d?ng t? “cresendo”, ng??c l?i là “decresendo”. Thành ph?n th? t? là Tr??ng ?? Duration, ???c ??nh ngh?a là kho?ng th?i gian cho t?i khi ta nghe ???c n?t nh?c ti?p theo. Nói m?t cách khác, ?ôi khi b?n nghe 4-8 n?t nh?c trong m?t giây, ?ôi khi là ??n 10 giây m?i nghe m?t n?t nh?c.

Duration có m?t thành ph?n ph? quan tr?ng là nh?p ?i?u. Nh?p ?i?u ???c s? d?ng ? m?i n?i trong cu?c s?ng. Tim chúng ta ??p theo nh?p, nh?ng b??c chân theo nh?p, sóng bi?n v? b? theo nh?p, và trong âm nh?c ph? thông nó là m?t trong nh?ng cái quan tr?ng nh?t trong thành ph?n ?? t?o nên món ?n âm nh?c.

Có m?t s? nh?p khá t? do nh?ng nói chung nh?p ?i?u là m?t công th?c bao g?m các duration(kho?ng cách) n?t nh?c. Nói m?t cách thông th??ng trong âm nh?c ph? thông, nh?p ?i?u là m?t th??c ?o s? l?p l?i c?a âm thanh có th? c?m nh?n ???c hay nghe ???c. Cái nh?p có th? c?m nh?n hay nghe l?i ???c này ???c g?i là beat. Trong m?t s? lo?i nh?c (nh? hard-driving jazz hay rock) nh?p này khá m?nh trong khi ?ó ? m?t s? lo?i khác l?i khá m?ng manh y?u ?t.

T?c ?? c?a các nh?p (beat) này ???c g?i là nh?p ??(tempo). Nh?p ?? ph? thu?c khá nhi?u vào các lo?i nh?c c?(ví d? nh? kèn ch?ng ai l?i th?i nhanh nh? khi ?ánh guitar ?i?n ) và vào c?m xúc c?a nh?c s? c?ng nh? lo?i nh?c. Các b?n ballad tr? tình th??ng có nh?p ?? khá ch?m trong khi ?ó nh?ng b?n Heavy Metal ?ôi khi có nh?p ?? nhanh không t??ng.

Các lo?i nh?c ph? th?n th??ng s? d?ng m?t m?u nh?p bao g?m nhóm 2,3 nh?p ho?c s? k?t h?p c?a các nhóm này. Ví d?, n?u nh? trong m?u nh?p nhóm 2 nh?p ng??i ta có th? ??m 1,2,1,2,1,2… trong khi nhóm 3 nh?p là 1,2,3,1,2,3,1,2,3… M?i m?t nh?p có ?? dài nh?t ??nh. Nói chung nh?c Rock th??ng s? d?ng m?u nh?p 4/4(nói chung). 4/4 ???c hi?u là m?i m?t ??n v? nh?p(khuông nh?c ch?ng h?n) có 4 nh?p th?i l??ng b?ng nhau (k?t h?p hai nhóm 2 nh?p) tuy v?y các nh?p này không ???c coi tr?ng nh? nhau. Nh?p 1 và 3 ???c coi là các nh?p “m?nh”, nh?p 2 và 4 ???c coi là các nh?p “nh?”. M?nh hay nh? ? ?ây c?ng có th? coi nh? s? lên xu?ng trong nh?p ?i?u. Thông th??ng trong các lo?i nh?c ph? thông, ca t? và/ho?c giai ?i?u thay ??i d?a trên các nh?p m?nh, trong khi nhip y?u là các d?u nh?n “nhân t?o”. Trong cách ?ánh tr?ng c?a nh?c Rock, tr?ng cái th??ng dùng ?? t?o ra các nh?p m?nh trong khi snare drum(tr?ng có dây c?ng ngang ?? t?o âm thanh d?n d?p ) và ch?m cho? nh?n ? các nh?p y?u. Nh?n ? nh?p y?u còn ???c g?i là nh?n l?ch (syncopation). Trong nh?p 3/4, nh?p ??u tiên là m?nh trong khi hai nh?p còn l?i là y?u. Nói chung t?t c? các m?u nh?p ??u có nh?p ??u tiên là m?nh ???c g?i là nh?p ??u (downbeat).

Ngay c? khi jazz và Rock ???c t?o b?i các nh?p d?a trên m?u nh?p 2 ho?c 3, c?ng v?n có m?t s? s? k?t h?p khác. Ví d? nh?p 5/4 (3+2) và có th? ???c ??m 1,2,3,4,5,1,2,3,4,5,… trong ?ó nh?p 1 và 4 là m?nh, các nh?p còn l?i là y?u. (ví d? khác nh? bài Yesterday ???c vi?t trên nh?p 7/ Thành ph?n cu?i cùng c?a m?i lo?i âm nh?c là Kho?ng l?ng. Kho?ng l?ng là m?t âm thanh quan tr?ng trong ngh? thu?t s?p x?p âm thanh ?? t?o nên b?n nh?c. Không có kho?ng l?ng âm nh?c ch? còn là m?t bát cháo s??n ??c quánh âm thanh mà thôi và kho?ng l?ng ?ã mang l?i s? sáng s?a cho b?n nh?c.

Âm nh?c là m?t món ?n v?i các thành ph?n vô cùng ?a d?ng ph? thu?c vào lo?i âm nh?c và s? sáng t?o c?a các nh?c s?. Tuy v?y, n?m thành ph?n c? b?n trên không th? thi?u ???c trong b?t c? m?t lo?i nh?c nào nh?ng ca t?, giai ?i?u, nh?p ?i?u… có th? không nh?t thi?t ph?i t?n t?i. Lynn Swann Authentic Jersey